دیه مالی است که شخص آسیب‌زننده به شخص آسیب‌دیده باید پرداخت کند. قطعاً بارها و بارها اصطلاح دیه را شنیده‌اید. درصورتی‌که در شرایط ویژه‌ای که در قانون پیش‌بینی‌شده است شخصی که باید دیه را بپردازد، از پرداخت آن سر باز زند یا مسئول نباشد، دیه از حساب دولت پرداخت خواهد شد. اصطلاحاً پرداخت دیه از طریق بیتالمال انجام می‌شود.
بنابراین، در این مقاله از دادنیک به سراغ بررسی پرداخت دیه از بیتالمال می‌رویم. درصورتی‌که در این زمینه نیازمند دریافت مشاوره حقوقی هستید با کارشناسان ما در ارتباط باشید.
دیه چیست؟
طبق ماده ۴۴۸ قانون مجازات اسلامی، دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر گردیده است.
موارد پرداخت دیه از بیتالمال
بیتالمال به مجموعه اموالی میگویند که در اختیار امام مسلمانان قرار داشته و متعلق به همهٔ مسلمانان است. این اموال باید با نظر امام مورد مصرف عموم مردم قرار گیرد. مواردی که دیه شخص از بیتالمال پرداخت می‌شود به شرح زیر خواهد بود.
قسامه
قسامه هنگامی واقع می‌شود که قاضی در مورد قتل یا جراحت شخصی، لوث (عدم کفایت قرائن و دلایل) را تشخیص داده است. اما گمان بر صحت دلایل ارائه شده است. مثلاً در موردی که طفلی شهادت داده که دیگری قتلی را مرتکب شده، این جا برای اثبات این قتل باید قسامه رخ دهد.
برای قسامه، قسم‌خوردن ۵۰ نفر از بستگان مذکر پدری شخصی که مدعی واقع‌شدن قتل است، به‌منظور اینکه آن اتفاق به متهم منتسب دانسته شود، لازم است. همچنین ماده ۴۸۴ به موضوع برائت متهم از قتل به‌وسیلهٔ سوگند پرداخته است. در اینجا اگر شخصی قسم یاد کند که مرتکب قتل نشده است، دیه از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
عاقله
عاقله خویشاوندان شخصی‌اند که مرتکب قتل غیرعمد یا جرح شده و باید دیهٔ متوفی یا مجروح را پرداخت کنند که شامل بستگان پدری و مادری‌اند و باید عاقل و بالغ و مرد باشند و توانایی پرداخت دیه را نیز دارا باشند. در جایی که آن‌ها تمکن مالی ندارند از طریق بیتالمال دیه پرداخت خواهد شد.
اشتباه قاضی
طبق اصل ۱۷۱ قانون اساسی ایران اگر قاضی در تشخیص موضوع مطرح شده یا در تطبیق‌دادن حکم درست باتوجه‌به قانون اشتباه کند، و خسارت یا ضرر و زیانی ایجاد شود، دو حالت اینجا پیش میاید: اگر قاضی مقصر است، خود شخص قاضی ضامن خواهد بود.
اما اگر قاضی مقصر نبوده باشد دولت خسارات وارد شده را به شخصی که اشتباهاً علیه او حکم صادر شده، پرداخت خواهد کرد.
عدم دسترسی به جانی
طبق مواد ۴۷۴ و ۴۷۵ قانون مجازات اسلامی درصورتی‌که در جرایمی که شبه‌عمد یا خطای محض هستند، مرتکب جرم قابل‌دسترسی نباشد و مرتکب نیز اموالی نداشته باشد، بیتالمال دیه را خواهد پرداخت.
بر اساس ماده ۴۳۵ در مورد جنایات عمدی نیز اگر به مرتکب و اموال او دسترسی داشته باشیم، دیه از عاقلهٔ مرتکب اخذ خواهد شد. اگر به عاقله دسترسی نبود یا آن‌ها توان پرداخت دیه را نداشته باشند، بیتالمال دیه را خواهد پرداخت.
اشتباه در میزان اجرای مجازات
در خصوص مجازات‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی حکم صادر شده و میزان مجازات باید به‌اندازه‌ای که قانون‌گذار برای این اقدامات پیش‌بینی کرده حکم شود.
حال اگر مجازات از این حد بیشتر گردد و در این افزایش مقدار، عمد یا تقصیر موجود باشد، شخص مقصر ضامن جبران خسارات وارده خواهد بود. اما اگر در اینجا عمد و تقصیر وجود نباشد، دولت از بیتالمال خسارات را جبران خواهد کرد.
دفاع در مقابل حملهٔ دیوانه
طبق ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی اصلی به نام دفاع مشروع وجود دارد. اگر فردی در مقابل دفاع از جان، آبرو، ناموس یا مال یا در برابر تجاوز و تعرض به جسم خود یا دیگری، از خود یا دیگری دفاع متناسب کند دفاع مشروع واقع می‌شود.
شخص در مقام دفاعی که مطابق شرایط قانونی رخ‌داده است، مستحق مجازات نخواهد بود و حتی دیه نیز نخواهد پرداخت.
طبق تبصره ۳ ماده ۱۵۶ در مورد دفاع در مقابل تهاجم شخص دیوانه، دیه تعلق خواهد گرفت و این دیه از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
جنایت علیه نظم و امنیت عمومی
در مواردی که جنایت، نظم و امنیت عمومی را بر هم زند یا احساسات عمومی را جریحه‌دار نماید و مصلحت در اجرای قصاص باشد لکن خواهان قصاص تمکن از پرداخت فاضل دیه یا سهم دیگر صاحبان حق قصاص را ندارد، با درخواست دادستان و تأیید رئیس قوه قضائیه، مقدار مذکور از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
صدمه‌زدن مأمور در حین انجام‌وظیفه
اگر مأموری در حین انجام وظایف خود باعث آسیب یا فوت شخصی گردد دیه را از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
اشتباه در مجازات قصاص، حد یا تعزیر موجب قتل
اگر در اثر اجرای حکم، پرونده مجدداً رسیدگی و ثابت گردد که اشتباه رخ‌داده است، دیهٔ شخصی که اشتباهاً مجازات شده از طرف دولت پرداخت خواهد شد. مثلاً دست راست شخصی را به‌موجب قصاص قطع نموده‌اند و بعداً مشخص می‌شود که اشتباه شده است.
عدم شناسایی قاتل
اگر شخصی کشته شود؛ اما قاتل او مشخص نگردد یا اینکه شخصی در اثر ازدحام جمعیت کشته شود، دیهٔ او از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
نحوه وصول دیه از بیتالمال چگونه است؟
نحوه وصول دیه از بیتالمال به دو صورت حقوقی و کیفری ممکن خواهد بود:
- هنگام مطالبه دیه توسط شاکی یا اولیای دم از بیتالمال، پرونده کیفری بدون صدور قرار مجرمیت و کیفرخواست به دادگاه عمومی جزایی ارجاع می‌گردد و دادگاه با بررسی موضوع و شناخت و تشخیص شرایط قانونی، نسبت به صدور حکم مبنی بر پرداخت دیه از بیتالمال اقدام می‌نماید.
- درصورتی‌که اولیای دم یا مجنی علیه به‌عنوان خواهان، دعوای حقوقی مطرح کنند در این صورت برای صدور حکم از دادگاه حقوقی ارائه دادخواست با کلیه شرایط مقرر در قانون لازم است و دادخواست باید به دادگستری ارائه گردد.
چه مدارکی برای وصول دیه از بیتالمال لازم است؟
برای وصول دیه باید مدارک زیر را نیز تقدیم کنید:
- ارائه تصویر دادنامه
- ارائه نامه گواهی انحصار وراثت
- تصویر نظریه پزشکی قانونی
- تصویر گزارش مرجع انتظامی
داشتن مدارک فوق برای وصول دیه از بیتالمال اختیاری است؛ اما درصورتی‌که مدارک فوق را در اختیار ندارید می‌توانید یکی از مدارک زیر را ارائه کنید:
- شهادت‌دادن مطلعین
- اتیان سوگند
- درخواست استعلام
- پرونده استنادی
- ارجاع به کارشناسی
- ارائه سایر دلایل و مستندات
علاوه بر مدارک فوق، همراه‌داشتن اصل کارت ملی جهت احراز هویت و پرداخت هزینه‌های مرتبط با دادرسی همواره لازم است.
جمع‌بندی
دیه مال معینی است که به دلیل جنایت غیرعمد بر نفس، عضو یا مال، یا جنایت عمدی در مواردی که مشمول قصاص نگردد، باید به شخص مورد جنایت یا ولی اولیای دم پرداخت گردد؛ بنابراین پرداخت دیه به عهده کسی است که به شخص دیگری آسیب‌زده است.
بعضی از مواردی خاص دیه شخص از صندوق بیتالمال پرداخت خواهد شد از جمله اشتباه قاضی، عدم شناسایی قاتل و غیره. نحوه وصول دیه از بیتالمال شرایط خاصی دارد.
وکلای مؤسسه حقوقی دادنیک آماده‌اند شما مخاطبان عزیز را در مسائل حقوقی ناشی از دریافت دیه از بیتالمال همراهی و پشتیبانی کنند.
سؤالات متداول
آیا دیه در ماههای حرام از طریق بیتالمال قابلوصول است؟
دراینخصوص اختلافنظر وجود دارد برخی معتقدند حکم تغلیظ دیه، یعنی اضافهشدن یکسوم به مبلغ دیه نسبت به بیتالمال نیز جاری خواهد شد. برخی نیز میگویند تغلیظ دیه در بیتالمال مؤثر نیست.
آیا پرداخت دیه از بیتالمال صرفاً برای جرم قتل ممکن است؟
خیر قانون اشاره صریح و مستقیمی به این موضوع نکرده. هیئت عمومی دیوان عالی کشور با صدور رأی وحدت رویه‌ای اعلام کرد که در خصوص جنایت نیز، دیه از بیتالمال پرداخت خواهد شد.
این مطلب توسط تیم تحریریه دادنیک گردآوری و منتشر شده است.
تیم تحریریه دادنیک روزانه و در جهت افزایش اطلاعات کاربران سایت، مطالب متعددی در زمینه‌های مختلف منتشر می‌نماید.
برای مشاوره با وکیل متخصص می‌توانید با کارشناسان دادنیک در ارتباط باشید.
