خسارت معنوی و روند پیگیری آن

زندگی انسان‌ها در جامعه با حقوق و تکالیفی همراه است که برای حفظ منافع و رعایت حرمت همدیگر تعیین شده‌اند. اما گاهی اوقات برخی افراد با نقض قانون و ارتکاب جرم، حقوق دیگران را ضایع کرده و به آن‌ها خسارت‌هایی وارد می‌کنند. خسارت‌های وارده ممکن است در قالب آسیب‌های جسمانی، مالی یا معنوی باشند.

خسارت‌های جسمانی و مالی به نسبت قابل اندازه ‌گیری و جبران هستند، اما خسارت‌های معنوی که به روح، احساس، اخلاق یا شخصیت فرد آسیب دیده ضربه می‌زنند، دشوارتر قابل شناسایی و جبران هستند. در این مطلب قصد داریم به بررسی خسارت معنوی و روند پیگیری آن از نظر حقوقی بپردازیم.

خسارت ناشی از جرم

خسارت ناشی از جرم یعنی هرگونه زیان و ضرری که به حقوق دولت، حقوق عامه یا حقوق شخص زده شود. برای مثال، اگر کسی شما را ضرب و شتم کند، سبب خسارت جسمانی و روحی خواهد شد یا اگر کسی به خانه شما وارد شود و وسایلی را از آن بدون اجازه بردارد، شما دچار خسارت مالی می‌شوید.

در عین حال اگر کسی به شما توهین کند، شما خسارت معنوی می‌بینید. در همه این موارد، شما قانونا حق دارید که خسارت خود را از فرد مجرم مطالبه کنید.

خسارت معنوی

خسارت معنوی به آسیب‌های روحی، احساسی، اخلاقی یا شخصیتی گفته می‌شود که به دلیل ارتکاب جرم توسط شخص دیگر به فرد آسیب دیده وارد می‌شود. خسارت معنوی ممکن است در قالب تحقیر، توهین، تهدید، آزار و اذیت، تجاوز، قتل یا جراحت عضو، از دست دادن عزیزان و… صورت گیرد و باعث می‌شود که فرد آسیب دیده رنج و آلام روحی، ناراحتی، استرس، اضطراب، افسردگی، تروما، کاهش اعتماد به نفس، تاثیر منفی بر رابطه‌های اجتماعی و… را تجربه کند.

برای رسیدگی به خسارات معنوی، لازم است که سه شرط زیر برقرار باشد:

• وجود عمل جرم
• وجود خسارت
• وجود رابطه بین عمل جرم و خسارت

انواع خسارت معنوی

خسارات معنوی را می‌توان به سه دسته ناشی از آسیب‌های اجتماعی، ناشی از رنج روحی، ناشی از آسیب‌های شخصی تقسیم کرد.

• خسارات معنوی ناشی از آسیب‌های اجتماعی به آن دسته از خساراتی گفته می‌شود که بر اثر جرم به حیثیت و شهرت شخص در جامعه لطمه وارد می‌کند. به طور مثال قطع امید به زندگی، درد و رنج زیاد و ضربه عاطفی، از دست دادن تعادل و توانایی‌های فرد از جمله آثار این نوع خسارت معنوی هستند.
• خسارات معنوی ناشی از رنج روحی به آن دسته از خساراتی گفته می‌شود که بر اثر جرم به روح و روان شخص صدمه وارد می‌کند. به طور مثال بروز اتفاق غیر منتظره، آسیب روحی ناشی از فوت فردی از نزدیکان، ضرر معنوی ناشی از اهانت به ارزش‌ها و باورها، ضرر روحی از دست دادن وابستگی‌های مورد علاقه و… از جمله آثار این نوع خسارت معنوی هستند.
• خسارات معنوی ناشی از آسیب‌های شخصی به آن دسته از خساراتی گفته می‌شود که بر اثر جرم به شخصیت و هویت فردی شخص لطمه وارد می‌کند. به طور مثال سلب آزادی، تجاوز به امور محرمانه، آسیب به احساسات و از دست دادن موقعیت‌ها و فرصت‌ها و… از جمله آثار این نوع خسارت معنوی هستند.

روش های جبران خسارت معنوی

خسارت معنوی بستگی به نوع خسارت، شدت آن، درخواست زیان دیده و تصمیم قضات دارد و به طور کلی باید اشاره کنیم که خسارت معنوی قابل سنجش با پول نیست، اما راه‌های جبرانی هم‌چون جبران مالی و جبران غیرمالی برای آن در نظر گرفته شده است.

• جبران مالی: این روش به معنای پرداخت یک مبلغ پول به زیان دیده به عنوان جبرانی برای خسارت معنوی است. این روش در برخی از قوانین عادی و فقه و حقوق اسلام به رسمیت شناخته شده است. با این حال، جبران مالی دارای چالش‌هایی است که عبارتند از:
• سختی سنجش خسارت معنوی با پول
• عدم تطابق بین نوع خسارت و نوع جبران
• عدم رضایت زیان دیده از پول به عنوان جبران
• احتمال سوء استفاده از قاعده جبران مالی
• جبران غیر مالی: این روش به معنای ارائه یک خدمت گفتاری یا عملی به زیان دیده به عنوان جبرانی برای خسارت معنوی است که در برخی از قوانین عادی و فقه و حقوق اسلام نیز به رسمیت شناخته شده است. مثلا در قانون حفاظت از حق نشر، در صورت نقض این حق، علاوه بر پرداخت خسارات، الزام به عذرخواهی علنی و درج آگهی در رسانه‌ها نیز وجود دارد. همچنین در فقه و حقوق اسلام، در صورت تحقیر شخص، الزام به تطبیق یا تصحیح وجود دارد. با این حال، جبران غیر مالی نیز دارای چالش‌هایی است که عبارتند از:
• عدم تأثیر کافی بر رفع خسارت معنوی
• عدم قابلیت اجرایی برخی از خدمات جبرانی
• عدم توافق بین زیان دیده و زیانکار در مورد نوع و شکل جبران

کلام آخر

خسارت معنوی نوعی خسارت غیر مادی است که در نتیجه یک عمل یا تخلف به حقوق شخص زده می‌شود. این خسارت ممکن است بر حقوق مربوط به شخصیت، احساسات، عواطف یا سایر منافع غیر مادی شخص تأثیر بگذارد.

در عین حال خسارت معنوی را نمی‌توان با پول سنجید، اما راه‌های جبرانی هم‌چون جبران مالی و جبران غیر مالی دارد که به طور کامل در رابطه با تمام این موارد مطالبی ذکر شد.

سوالات متداول